کمبود ید یکی از اختلالات تغذیه ای شناخته شده و گسترده در سطح جهان است و اغلب به عنوان اصلی ترین علت قابل پیشگیری عقب ماندگی ذهنی و جسمی ذکر می شود. از این رو، کنترل دریافت ید در حال حاضر به عنوان یکی از حیاتی ترین وظایف مقامات پزشکی مدرن در نظر گرفته می شود .
حداقل 750 میلیون نفر در سراسر جهان کاندیدای اختلالات کمبود ید هستند. آمارها حاکی از آن است که تنها در سال 1368، حدود 20 میلیون ایرانی از کمبود ید رنج می‌بردند .كمبود يد هنوز يك مشكل بهداشت عمومي در ۵۴ كشور دنيا است و حدود ۲ ميليارد نفر از جمعيت عمومي جهان را در معرض خطر قرار داده است. تنها ۴۳ كشور دنيا به كفايت يدرساني براي جوامع خود دست يافته اند.
فعاليت هاي امروز بشر در زمينه ي كنترل و پيشگيري اختلالات ناشي از كمبود يد مديون كارهاي ديويد مارين است كه در سال ۱۹۱۵ ميلادي اعلام نمود گواتر آندميك "آسان ترين بيماري شناخته شده ي قابل پيشگيري است "در همان سال هانزينگر استفاده از نمك هاي يددار را براي كنترل گواتر در كشور سوئيس پيشنهاد كرد.
غذاهای دریایی مانند ماهی و میگوی آب شور منابع غذایی سرشار از ید هستند؛ همچنین مقدار ید موجود در شیر، لبنیات و تخم مرغ با توجه به میزان ید خاکی که حیوان در آن پرورش یافته، متغیر است. متاسفانه خاک بسیاری از مناطق جهان از جمله ایران میزان ید کافی ندارد و همچنین سرانه مصرف غذاهای دریایی در ایران پایین است. سالانه حدود 38 میلیون کودک به دلیل کمبود ید دچار عقب ماندگی ذهنی می شوند که بار سنگین آن بر دوش اقتصاد و جامعه است . بهترین استراتژی برای کنترل کمبود ید در اکثر کشورها یدزدایی نمک است که به عنوان یکی از مناسب ترین روش ها برای کاهش هزینه های بعدی مربوطه و حمایت از توسعه اقتصادی و اجتماعی محسوب می شود. در صورت در دسترس نبودن نمک یددار، می توان از مکمل های ید برای گروه های حساس استفاده کرد .
چرایی مصرف نمک ید دار در ایران
شورای تحقیقات ملی ایران دریافت روزانه ید 150 میکروگرم را برای بزرگسالان به اضافه 25 و 50 میکروگرم دوز اضافه شده برای زنان باردار و شیرده توصیه کرده است. بر اساس مطالعات قبلی، ایران در امتداد کمربند کمبود ید قرار دارد و بررسی‌های ملی گسترده‌ای که در طی سال های 1362 تا 1368 انجام شد، درجاتی از کمبود ید را در برخی مناطق نشان داد . برنامه های مکمل ید در ایران برای رفع اختلالات کمبود ید در طی سال 1368 آغاز شد و از زمان تصویب قانون نمک یددار در سال 1373 ، استفاده از نمک یددار توسط خانوارها از 90 درصد فراتر رفت. قانون فعلی مصوب کمیته ملی بهداشت ایران، محصولات نمک کارخانه را ملزم به حفظ ید ppm 40 به شکل یدات پتاسیم می کند .
7 سال پس از آغاز برنامه، کشور ایران در سال 2000 میلادی از طرف دفتر منطقه مدیترانه شرقی سازمان بهداشت جهانی عاری از کمبود ید اعلام شد. تلاش های انجام شده در طی 30 سال گذشته در کشور نشان می دهد که با حفظ شاخص های مصرف نمک ید دار، میزان ید ادراری و درصد شیوع گواتر کشور ایران در زمره معدود کشورهای جهان است که برنامه پیشگیری و حذف اختلال های ناشی از کمبود ید را بصورت مستمر، علمی و با موفقیت اجرا نموده و بصورت ادواری آن را ارزیابی می کند. با توجه به اینکه نمک یددار ارزان‌ترین و آسان‌ترین راه‌حل برای کاهش کمبود ید در خانوارهای ایرانی است و با در نظر گرفتن کاهش چشمگیر موارد گواتر در سال‌های اخیر، حفظ استاندارد جهانی دریافت ید در ایرانیان از طریق نظارت و ارزیابی دقیق نمک. تولید و توزیع در بازار از اهمیت بالایی برخوردار است، در حالی که نادیده گرفتن این امر مهم ممکن است عواقب جدی را در پی داشته باشد.
آیا مصرف نمک یددار فقط در ایران در حال انجام است؟
كشور هلند پس از يددار كردن آب و نمك به ويژه نمك هاي مورد استفاده در نانوايي ها به كفايت يدرساني دست يافت . تأثير نمك هاي يددار در كنترل گواتر به طور واضح با حوادثي كه در سوئيس اتفاق افتاد به اثبات رسيد. شيوع گواتر و كرتينيسم در سرتاسر اين كشور بسيار بالا بود، به طوري كه در سال ۱۹۲۳ در دو بيمارستان ايالت برن سوئيس كه تنها ۷۰۰۰۰۰ نفر جمعيت داشت، حدود۷۰۰ بيمار مبتلا به كرتينيسم كه قادر به مراقبت از خود نبودند، نگهداري مي شدند. با مصرف همگاني نمك هاي يددار شيوع گواتر در اين كشور به سرعت كاهش يافت و به تدريج مؤسسه هاي نگهداري از افراد كرتن تعطيل شدند. در حال حاضر نمك يددار در ۹ كشور از ۱۵ كشور اروپاي شرقي و آسياي ميانه توليد مي شود، قانون توليد نمك يددار در سطح وسيع و عدم توليد و توزيع نمك هاي غيريددار براي مصارف انساني و حيواني در اغلب كشورهاي اروپاي شرقي به تصويب رسيده است از جمله ، گرجستان در سال ۱۹۹۷ ، قرفيزستان در سال ۲۰۰۰ آذربايجان در سال ۲۰۰۱ و تاجيكستان در سال ۲۰۰۲ ميلادي به اين قانون دست يافته اند.
آیا ید دار کردن نمک عوارض دارد؟
در طی نزدیک به یک قرن استفاده از نمک ید دار تصفیه شده در کشور های مختلف دنیا و در طی سی سال در ایران، تاکنون هیچگونه عارضه جانبی حاصل از نمک ید دار تصفیه شده گزارش نشده است. اما با توجه به اینکه اینکه مصرف نمک تصفیه نشده در تقریبا تمام کشور های دنیا منع گردیده، گزارشاتی هم از عوارض آنها در دست نیست.
چرا باید در مصرف نمک دریا احتیاط کرد؟
نمک دریا حاصل تبخیر آب دریا است که در سواحل دریا انباشته می شوند و بعلت در معرض قرار گرفتن با هوای آزاد و نور خورشید مقادیر قابل توجهی از ید آن تبخیر می شود. از طرفی با توجه به مصرف پایین منابع غذایی ید در ما ایرانیان، نمک دریا دارای ید کافی برای تامین ید مورد نیاز روزانه افراد نیست. بعلاوه نمک دریا دارای انواع ناخالصی از جمله فلزات سنگین مثل سرب ، جیوه و ارسنیک می باشد که خطر سرطانزایی آنها به اثبات رسیده است. از طرف دیگر ورود فضولات شیمیایی کارخانجات صنعتی به داخل اب دریا ها و اقیانوسها منبع دیگری برای آلودگی نمک دریا هستند.
در صورتی که نمک دریا به صورت بهداشتی تهیه شود قابل استفاده است؟
در صورتیکه نمک دریا در کارخانجات صنعتی بطور بهداشتی تحت تصفیه قرار گرفته و فلزات سنگین و مواد معدنی اضافی آن گرفته شوند بی ضرر خواهد بود. اما این اقدام به تنهایی کافی نبوده و با توجه به عدم مصرف منابع ید در جامعه ایران به اندازه کافی، برای جبران کمبود ید لازم است که در نهایت املاح ید نیز به نمک اضافه شود. در حقیقت این روند تصفیه و افزودن ید یعنی همان تولید نمک ید دار تصفیه شده می باشد که مصرف آن مورد توصیه قرار گرفته است. در صورتیکه نمک از سنگ نمک یا دریا گرفته شود و مورد تصفیه و ید دار شدن مناسب قرار گیرد ، در چنین صورتی هر دو نوع نمک برای مصرف مطلوب خواهند بود.